Geelu waa meesiga ugu adkaysi badan meesiyada Soomaalidu dhaqato, waana kan loogu jecel yahay waxaana loo adeegsadaa oraahyo iyo aqoon kala duwan waxaana ka mid kuwaan hoose;
Geela sidkiisu waa 13 bilood (390 habeen). Muddada uu ilmaha wadana waxaa loo yaqaannaa Sid. Hasha rimman waxaa lagu gartaa Goojada ama Dhays - candhada (naasaha oo caano galeen yeesha).
Hasha aan rimin kalkii ama sannadkaas waxaa la dhahaa Tebis. Ilmaha hashu dhashay hadduusan bilo dhammaysan waxaa la dhahaa Qoor-jabane ama Af-ku-xuuble. Hashu markay dhicisana waxaa la yidhaahdaa hashii way Cabaad-dheereysay amaway Buruurisey. Xabka ilmuhu dabaasho ama ku jiro waxaa la dhahaa Guube. Waxaana soo raacda mandheerta, xuubkuna waa astaanta u horreysa ee hasha foosha ah lagu arko.Hasha ilmaheedu ka dhintay ee ilmo kale lagu tolay (la oggolaysiiyey) waxaa la dhahaa Sidig.
Hasha aan ilmaha lagu tolin oo la maalo waxaa lagu maalaa Maqaar, habka looguma maalana Maqaar-saar baa la dhahaa. Hasha ruuxeedana Igar baa dhahaa. Ilmaha dhashay hadduu dheddig yahay Nirig baa la dhahaa, hadduu lab yahayna Qurbac. Ilmuhu hasha wuxuu nuugaa ugu badnaan 2 sano ugu yaraanna hal sano hadduusan dhiman ama xanuunsan. Hasha aam caanaha badnayn waxaa la dhahaa Badho ama Baaqimo. Midda hoorka ahna ama caanaha badanna Madi baa lagu magacaabaa.
Weelka geela lagu maalo wuxuu leeyahay in ka badan toban (10) magac oo kala ah; Gaawe, Toobte, Mure, Bire, Gorof, Doobi, Haruub-gaal, Haruub, Qarrog/Gorog iyo Dhakal. Hasha waxaa lisa labo nin, mid bidixduu ka istaagaa oo gaawuhuu lowgiisa saaraa waxaa dhanka bidix loo yaqaan haaneed. Halka nin kalena istaago dhanka midig waxaana loo yaqaanna Miskeed. Hashu waxay leedahay afar naas oo labo horaaddo tahay, labona dambeeddo tahay. halka hal horaad iyo hal dambeed oo is xigaa loo yaqaan Xag. Hal qof markuu hasha maalayo waxaa laga maalaa xag waxaaa la yiraahdaa Xigid. Hasha waa la maraa* - naasahaa laga duubaa si aan ilmuhu u nuugin. Waxaana lagu maraa Maraq. Hasha waxaaa loo maraa labo hab oo kala ah; Dhammaays - in afarta naasba laga maro.Dhambal - in la maro qayb ka mid ah naasaha.
Geelu hadduu boqol gaadho Kadin baa la dhahaa, tusaale 500 boqol oo neef waa 5 kadin. Haddii kadimadu bataan ase aan tiradooda la aqoon waxaa la dhahaa Raysimmo. Geelu biyaha dhanada ah buu aad u jecel yahay kuwo macaan ma magaabaysto. Halkii marna hashu waxay cabbi kartaa 100 - 120 litir. Geelu wuxuu biyaha ka maqnaan karaa hadduu baad fiican haysto muddo bil ah; "Hal bil qadday, beri kuma dari waydo!". Geelu wuxu leeyahay codad ka duwan noolaha kale oo u gaar ah, waxaana ka mid ah; Olol, cabaad, jibaad, guux, dhuunyeeri, reen, uugaan, gurxan, shuuq, cuuc iwm.
Geela intaan la aroorin waxaa ceelka uga horumara rag loo yaqaanno Ceelalyo. Hal nin ah markuu geela shubayo waxaa loo yaqaan Natooxsi. Rag badan markay shubayaanna Dowdab. Ninka geeljiraha ahi wuxuu ku seexdaa Cows-gogol, Asgogol ama Kashkaash. Berigii hore intaan haamaha iyo dhiiluhu si wacan u dhaqan gelin waxaa caanaha lagu kaydin jirey Sibraar* - Harag la weeleeyey. Codka kooraha, foorida, geela, iyo heesahaba waxaa loo yaqaan jabaq. Hashu markay ratiga u baahan taha inuu abaahiyo waxaa la dhahaa Abasax.
Ratigu hadduu hasha ku abaahiyo meel qar ama qalax ama dul ama dhagax ah waxaa murxa ruugagga waxaana la dhahaa Sibrow.
Geelu waa jeelaa* - wuxuu u xiisaa dhano, kolkaasna waa la jeel saaraa. Waxaana loo jeel saaraa saddex hab oo kala ah; Carrayn - in cusbo ama ciid dhanaan inta harag loogu shubo bowka ama geed galaha ah loo saaraa. Darmin - In la soo daajiyo geedka daranta loo yaqaan, oo ah geed dhanaan aadna uga baxa dooxooyinka Nugaal iyo Sool. Balxin - waa laga cabsiiyo ceel ka mid ceelasha dhanaanka ah, muddana la dul fariisiyo.
Geelu markuu soo cabbo Wabax ama Cukan baa la dhahaa, kolka kalena Oommane. Habeenka uu ceelka u sii socdo asee uusan gaarin oo uu oomman yahay waxaa la dhahaa Oon-guul, kolka uu wabaxa yahay asee uusan galihiisa soo gaarinna Wabax-guul baa la dhahaa.
Kolka u horraysa ee geelu darka afka dhigo waxaa la dhahaa Kamiin, markuu kamiinta rogo hadduu ku soo laabtana Rakaad baa la dhahaa "aan rakaadtiyo, kamiinta aan rogo, baa rag kala diley!".
Geelu markuu ceelka tago waxaa biyaha loogu shubaa Dar (Harag neef geela ah). Waxaa biyaha lagu soo dhuraa Dalow, xarigga la jiidayana waxaa la dhahaa Dowlis.
Geela haddii laga raro deegaankuu yaqaannay kan la geeyey wuu ku xanuunsadaa waxaana loo yaqaannaa Cashi. Geela waxaa lagu xidhaa Koor, kooruhu waa labo nooc samayskooda marka laga eego Xabuub iyo Rogaal. Dhanka dhawaqoodana waxaa loo qaybiyaa Aleel(n), Qalabley, iyo Boodaan ama Buudaan. Hasha gurta oo aan la maalin Cashatab baa la dhahaa, ilmaha ay ka gurtayna Agoor baa la dhahaa.
Xoosh Docol
ISBARO
No comments:
Post a Comment